Dyondzo ya nxopaxopo wa vutlhokovetseri leyi kongomisiweke eka buku leyi nge Things Happen ya KJ Ngobeni na S.J Malungana yi kombisa hilaha vantima va tirhiseke vutlhokovetseri ku lwisana na ku herisa xihlawuhlawu xa rixaka eku heleni ka vulawuri bya valungu. Ndzima leyi yi tlhela yi humesela tinhlamuselo ta swikumiwa leswi swa nkoka hi vuxokoxoko, hi ku ya hi tinhlamuselo ta valavisisi van’wana. Ndzima ya 4 yi tirhana na nxopaxopo wa switlhokovetselo swa makume mbirhi eka Swilo leswi Humelelaka.
Ndzima ya 5 yi humesela leswi kumiweke hi ku angarhela eka ndzavisiso lowu na switsundzuxo swa mulavisisi eka vahlayi. Dyondzo leyi ya ‘Nxopaxopo wa switlhokovetselo hi ku kongomisa eka tsalwa leri Swilo Swi Humelelaka’ hi K. J. Ngobeni na S. J. Malungana yi kombisa leswi humelelaka eswikolweni namuntlha eka nguva ya xidemokirasi.
MANGHENELO
XITATIMENDE XA XIPHIQO
XIKONGOMELO
Kambe vatsari na vaxopaxopi van’wana va paluxa leswaku vutlhokovetseri bya Xisihalala byi tsariwile hi malembe ya va 1976 ya Sihalala. Leswaku va tshama va khomekile, vahlayi van’wana va switlhokovetselo leswi va swi hlaye hi rito leri tlakukeke.
Marito lawa ya kombisa leswaku vutlhokovetseri bya Xisihalala na byona byi tirhisiwile ngopfu hi swidyondzeki na vatsari van’wana va vantima ku paluxa swivilelo swa vona. Eka ndzima leyi landzelaka hi ta xopaxopa swin'wana swa switori leswi nga eka tsalwa swilo swa humelela. Eka ndzima leyi hi ta xopaxopa tin'wana ta switlhokovetselo eka Things Happen (2006) hi K.J Ngobeni na S.J Malungana.
Mutsari u phindha rito 'rifu' eka mitila yinharhu ya xitlhokovetselo xa mitila ya ntlhanu eka ndzimana yo sungula ku kombisa ku vilela ka yena hi xiyimo xa rifu emisaveni. Mutsari u tirhisile marito lama nge 'ku ceriwa banga ra tolo' eka ntila wo sungula wa ndzimana ya vumbirhi ku kombisa leswaku khale ka khaleni vana. Marito ya mutsari ya kombisa leswaku loko xikambelo xi fika, van’wana a va langutanga nchumu eka maphepha kasi van’wana va etlela va ri karhi va hlaya tibuku.
Xitlhokovetselo lexi landzelaka "Nyimpi ya un'wana" hi S.J. Malunghana ni eka xihloko xa vona Swilo Swa Humelela. Xiphiqo xin’wana hileswaku vatsari vo tala va vantima a va chava ku tsala hi ndlela yo paluxa va ri karhi va swi tiva leswaku va nga khomiwa va tlhela va dlayiwa hi maphorisa.
NHLAMUSELO YA MATHEME
- Vutlhokovetseri
- Tinxaka ta vutlhokovetseri
Nkanelo wa mitirho ya ndzavisiso leyi endliweke eka dyondzo leyi
- Mkhabelo (1991)
- Milubi (1977)
- Ntuli (1984)
- Malungana (1999)
- Nghalalume (1990)
MAAVANYISELO YA XITSALWANA
Ndzima yo sungula yi vulavula hi xingheniso, xikongomelo, nsusumeto, nhlamuselo ya marito, nkanelo wa migingiriko ya ndzavisiso leyi endliweke eka ndzavisiso lowu, ku avanyisa ka xitsalwana na nkatsakanyo. Eka ndzima ya vumune, ndzi ta xopaxopa switlhokovetselo swa makume mbirhi leswi humaka eka Things Happen (2006) hi K.J. Ngobenija na S.J. Malungane. Ndzi ta xopaxopa khume ra switlhokovetselo swa K. J. Ngobeni na khume ra switlhokovetselo swa S. J. Malungana.
NKATSAKANYO
Mutsari u vuyelela rito 'tinhenha' hi mitila yimbirhi eka ndzima ya mintila ya nkombo ya xitlhokovetselo ku kombisa ku vilela hi tinhenha leti nga lova emananga, kasi rito mananga i ndhawu leyi va balekaka eka yona hi ku chava nyimpi. Ku kombisa leswaku van'wana va hlaya vusiku hinkwabyo, mutsari u tirhise marito lama nge: "van'wana va etlela hi milenge." Ku kombisa leswaku van'wana va tikhongela eka ntila wa vumune, mutsari u tirhise marito lama nge "va ba ripfalo ra vona." Ntila wo sungula lowu mutsari a wu tirhiseke vito ra 'Gwambe' Gwambe i kokwa wa Mutsonga un'wana na un'wana.
NHLAMUSELO WA NXOPAXOPO WA MATSALWA
MATIMU YA VUTLHOKOVETSERI
SWIHLAWULEKISO SWA VUTLHOKOVETSERI BYO SIHALALA
- Xihlawulekiso xo tirhisa swikoweto
- Xihlawulekiso xo cina
- Xihlawulekiso xo yimbelela
- Xihlawulekiso xo rila
- Xihlawulekiso xamahlayelo yo vuyelerisa
- Xihlawulekiso xa mpfumawulo wa rito
- Xihlawulekiso xa mpfumawulo wa rito ro tlhaveka
SWIVANGELO SWA VUTLHOKOVETSERI BYO SIHALALA
- Xiyimo xa matshamelo ya swilo etikweni
- Vantima va tivona va ri vanhu vo hlupheka
- Nsusumeto wo vangeriwa
- Ku hlanganisa tinxaka ta vantima
- Mintlhotlho yo ya hi mbango
- Mikarhi leyi yirisiweke
- Ku tshikeleriwa ka vantima
- Ku kayiveta na ntshikelelo ka ku khozisa
- Ku vuyelerisa ku tshemba
Xiyimo xa timhaka na tipolitiki swi pfule mahlo ya vanhu eka vubihi bya mafambiselo ya mfumo ya tiko. Loko hi languta xiyimo xa khale xa ku tshikileriwa ka vantima, vantima va vone swi fanerile ku tirhisa vutlhokovetseri tani hi tlhari ro lwisana na xihlawuhlawu eka tindhawu to fana na swihahampfhuka, switimela, mabazi, tibangi na switediyamu. Nakambe i leswaku vanhu a va fanele va tshama va ri karhi va ti pfuxeta eku heleni ka lembe rin’wana ni rin’wana ematiko-xikaya.
Hi ku vona swiyimo swa vutomi leswi a swi hohloka, vatlhokovetseri va susumeteleke ku tsala switlhokovetselo ku kombisa gome ra vona. Hi ku vilela loku na ku lwisana, tiko ri susumetele leswaku mfumo wu olovisa milawu ya xihlawuhlawu kufikela loko ku cinca loku heleleke ku humelela. Hi vutlhokovetseri bya sihalala, tinxaka ta vantima ti kotile ku hlangana no vumba nyandza yin’we leswaku tita kota ku lwa tani hi rixaka rin’we ro tiya, tani hileswi valungu ava hangalasile vantima kuya hi tinxaka ta tindzimi hi malembe yava 1950s na 1958.
Hikokwalaho, hi vutlhokovetseri lebyi, vanhu va nga hlangana va herisa mfumo wa xihlawuhlawu hakatsongo-tsongo. Loko vafanele kuya entirhweni, ava famba mpfhuka woleha hikokwalaho ka ku pfumaleka ka switirhisiwa. Eka malokixini akuri tindlu ta mani na mani hikuva eka kamara rinwe vanhu votala, vana na vatswari ava etlela eka ndzhawu yin’we, leswi akuri ndzhukano kuya hi ndzhavuko wa vantima.
Hi minkarhi leyi na maendlelo lawa, vantima va kotile ku hunguta ku lwisana na ku lwisana na ku lwela tiko hi ku tirhisa vutlhokovetseri. Vutlhokovetseri byi paluxa ku nonon’hweriwa ni mimboyamelo yo tshikilela leyi landzeleke ku hlula ni ku tekiwa ka tiko hi vukoloni.” Hi miehleketo leyi nga laha henhla, hi kuma leswaku switlhokovetselo leswi swi tisa ku xaniseka na ku nonon’hweriwa ka vantima hi minkarhi ya ku tekiwa ka nhundzu na misava ya vona. Hi ku tirhisa vutlhokovetseri bya vutlhokovetseri, vatlhokovetseri va kota ku vuyisela xindzhuti xa vumunhu eka vanhu lava a va tekiwa tanihi xiyimo xa vumbirhi na xa vunharhu.
YIN’WANA YA MITIRHO YA VUTLHOKOVETSERI BYO SIHALALA
Vutlhokovetseri byo tiyisela byi tsariwile ku vuyisela ntshembo eka vanhu lava karhaleke, vanhu lava titwaka va nga ri na ntshembo eka ku vaviseka ka vona. Vutlhokovetseri bya Sihalala na byona bya tsakisa na vanhu vo tala ku hanya va nga nghenisi byongo no rivala. Maringa (1992:15) u hlamusela ntirho wa vutlhokovetseri bya Sihalala hi ndlela leyi: "Vutlhokovetseri a byi rhwala tinhlokomhaka ta tipolitiki na ntshamisano, a byi langutana na vutomi bya siku na siku bya wanuna wa muntima."
Mavonelo ya Maringa hileswaku vutlhokovetseri bya Sihalala byi na swikongomelo swa tipolitiki na swa ntshamiseko. Milubi u vula leswaku vutlhokovetseri bya ku lwisana byi paluxa swivumbeko swa ku tshikileriwa leswi vangiwaka hi ku fumiwa na ku tekeriwa ehansi. Cronin (1989:40) u hlamusela ntirho wa vutlhokovetseri bya Sihalala tanihi 'i vutlhokovetseri bya testamente'.
Cronin (1989:40) u ya emahlweni a hlamusela: "Leswi i switlhokovetselo leswi katsaka ku tlakusiwa nyana ka ririmi ku rhwala nhlamuselo yo hlawuleka, ku nyika nhlamuselo eka leswi nga vulavuriwiki". Hi ku ya hi nhlamuselo leyi tshahiweke, ntsheketo wu tsariwa hi ndlela leyi nga tirhaka ku hundzisela swikongomelo swa nkoka mayelana na swiendlakalo kumbe swiyimo. Barnett (1985:75) u vula leswaku vutlhokovetseri bya Xisihala a byi languteki byi hambana na vutlhokovetseri bya ndhavuko hikuva swimunhuhatwa na.
Mhaka leyi yi kombisa ku yelana kutsongo exikarhi ka vutlhokovetseri bya Xisihala na swimunhuhatwa swa ndhavuko. Mhaka leyi vuriwaka hileswaku vutlhokovetseri bya sihalala byi na ntirho wo endla leswaku wanuna wa ntima a nga ha tikombi tanihi munhu wa le hansi, kambe a humelela tanihi munhu loyi a nga na vuswikoti byo fambelana na vumunhu bya yena. Barnett (1985) u paluxa: "Hi ndlela leyi nga papalatekiki vunyingi bya switlhokovetselo swi kombisa ku vilela hi xiyimo xa swilo etikweni". Hakanyingi loko vutlhokovetseri bya sihalala byi tsariwa, byi kombisa manyala na vubihi lebyi humelelaka kumbe leswaku vurhangeri byo karhi lebyi byi endlaka a byi lulamanga. .
NKATSAKANYO
Barnett (1985:75) u swi veka hi ndlela leyi: "Ku kombisa ku vilela eka vutlhokovetseri a ku humeleli tanihi nchumu wa matiko mambe eka mutlhokovetseri wa ndhavuko wa Xiafrika, tanihileswi switlhokovetselo swa ndhavuko hi ntolovelo a swi ri na xikongomelo, hakanyingi ku humesa hungu kumbe ku dzunisa nyimpi". Marito ya Mashinge ya ringanyeta leswaku wun’wana wa mintirho ya vutlhokovetseri lebyi i ku lwisana na ku kaneta ku tshikileriwa ka mavonelo, ya matsalwa na ndhavuko wihi na wihi. Leswi swi vula leswaku vanhu va fanele ku ntshunxeka ku tiphofula, ku tsala marito na ku humesa swivilelo swa ndhavuko, Mashinge (1996) u ya emahlweni a hlamusela swin’wana swa swihlawulekisi swa vutlhokovetseri lebyi hi ndlela leyi: “In protest poetry, a the black man is no longer . a tekiwa tanihi munhu wa le hansi, kambe tanihi loyi a nyikiweke vuswikoti lebyi nga pimiwangiki".
Barnett (1985) u tlhela a kombisa leswaku vutlhokovetseri lebyi byi endla leswaku vanhu va xandzukela mfumo na mafambiselo ya wena. Swin’wana swa swona swi katsa ku khomiwa ka vantima hi mapasi, ku dlayiwa ka vantima, ku tekiwa ka misava na misava ya vantima na swin’wana swo tala.
MANGHENELO
Rito 'rimenyo' eka mutsari u papalata ku tirhisa rito ra mulungu hikuva a chava nxupulo wa tipolitiki wa nkarhi wolowo. Eka ntila wa vumune, mutsari u tirhise xivulavulelo lexi nge ‘ku ba loyi a feriweke hi marito’ ku rhuketela loyi a feriweke. Eka ndzimana ya vumbirhi, mutsari u tirhisa xiga lexi nge ‘a va ha pfuli milomu’ ku kombisa leswaku a va ha hlamuli nchumu.
Eka ntila wo hetelela hi kuma xivulavulelo xa 'passport and pencil' ku kombisa leswaku u lava swilo swo tala. Eka ntila wo sungula mutsari u tirhisile riendli ra ‘ku miyela!’ ku kombisa leswaku munyama a wu ri munyama ngopfu. Eka ntila wo sungula wa ndzimana yo sungula, mutsari u tirhisile riendli ra 'paa!' ku kombisa leswaku n'weti wu vangama swinene, kasi eka ntila wa vumbirhi, mutsari u tirhisile rito 'khana'.
Mutsari u tirhisile marito ya 'ndzhukano wa rifu' ku kombisa leswaku a nga kona loyi a tsakelaka rifu.
SWILO SWA HUMELELA 2006 HI K.J. NGOBENI
- Rifu i rin’we
- Vafana
- A swi chavisa
- Xikolo xa tinxaka hinkwato
- Nkosi
- Ntshuxeko
- Xana i vuphorisa ke?
- Hi ta kota no pfula milomu
- Mpfinyo
- Vakamberi
- N’weti
- A hi ri kona
- Mhisi ya vurhonga
- Nsikiti
- A ndzi swi tivanga
- Rifu
- Vutomi e swidakanini
- A mi va yisa kwihi?
- Manyala ya varhangeri
- Nyimpi ya ka xin’wana