MANGHENELO
XITATIMENTE XA XIPHIQO
NSUSUMETO
Xin’wana lexi ndzi susumeteleke a ku ri ku kombisa nkoka wo pfumelelana ni mikhuva ya Machangana ni vutomi bya manguva lawa. Ndzi hlohloteriwile ku endla ndzavisiso lowu nakambe hikwalaho ka ku pfumaleka ka ndzavisiso lowu kongomisiweke eka nkoka, maendlelo na swivangelo swa ku nyamalala ka mikhuva ya Machangana.
SWIKONGOMELO SWA NDZAVISISO
- XIKONGOMELONKULU
- SWIKONGOMELONTSONGO
Xin’wana lexi nga ndzi hlohlotela a ku ri ku burisana hi leswi nga endliwaka ku ringeta ku vuyisela mikhuva ya Machangana hikuva mikhuva leyi yi langutiwa ehansi hi vini va tindzimi hikwalaho ka vutomi bya manguva lawa. Nsusumeto wun’wana wu huma eka ku navela ku paluxa swivangelo swa ku nyamalala ka mikhuva ya Machangana leswi endleke leswaku vantshwa va lahlekeriwa hi vumunhu bya vona.
SWIVUTISO SWA NDZAVISISO
NKOKA WA NDZAVISISO
Mikhuva yin’wana leyi landzeriwaka hi Machangana yi tirhela ku tshinya na ku tshinya, kutani loko wo yi tshika yi nga landzeleli, u nga ha hetelela u ri ekhombyeni hi ku pfumala vutivi. Tanihi leswi ndzavisiso lowu wu vulavulaka hi man’wana ya matirhiselo ya Machangana, wu ta pfuna ku engetela vutivi eka rixaka leri landzelaka.
THIYORI YA NDZAVISISO
Leswi swi vula leswaku hi ta hundzisela vutivi hi ku vutisa swivutiso hi tinhlokomhaka to karhi kumbe ku kuma vuxokoxoko mayelana na mikhuva ya Machangana. Xitlhokovetselo lexi xi kombisa leswaku hi dyondza mikhuva ya rixaka ro karhi hi ku yingisela vakulukumba lava hlamuselaka ndhavuko wa rixaka rero.
XIKOPU XA NDZAVISISO
Garlake na Proctor (1985:13) va kombisa leswaku hi nga kuma vutivi eka mikhuva ya rixaka ro karhi hi ku tirhisa thiyori ya ndhavuko wa nomu loko va ku: "Switori leswi vulavulaka hi nkarhi lowu hundzeke swi tala ku byeriwa vantshwa hi vakulukumba va vona." Hi kume leswaku vatsari lava hlengeletaka rungula ni ku tsala tibuku malunghana ni mikhuva ya rixaka ro karhi va tirhisa tindlela to hlayanyana, ku katsa ni ndzhaka ya rixaka rero.
TINHLAMUSELO TA MATHEME
Leswi swi vula leswaku rifuwo ra rixaka i mahanyelo, mikhuva na mindhavuko ya vanhu va rixaka rero. Leswi swi vula leswaku ndzhaka ya rixaka i mahanyelo ya vanhu va rixaka ro karhi lama kombisaka mikhuva ya vona.
MAAVELO YA TINDZIMA
Leswi swikomba leswaku ku fulela i wun’wana wa mikhuva ya nkoka swinene eka vutomi bya vantima va Afrika. Leswi swi kombisa leswaku rixaka rin’wana ni rin’wana ri ntshunxekile ku titoloveta mikhuva ya rona hi ku ya hi tindlela to hambana-hambana. Leswi swi kombisa ku fana exikarhi ka mikhuva ya Machangana na tinxaka tin’wana ta vantima va Afrika.
Leswi swi kombisa leswaku hi ku ya hi mikhuva ya Machangana vanhu a va nge hanyi va nga gandli swikwembu hikuva hi vona va kongomisaka munhu eka hinkwaswo. Hi ku ya hi leswi kumiweke eka ndzavisiso lowu, ku tirhisiwa ka ku hlamba mavoko i wun’wana wa mikhuva ya nkoka swinene exikarhi ka vanhu va Machangana. Ku suka eka xitlhokovetselo lexi hi nga vula leswaku loko vanhu va fularhela Xikwembu hi ku khongela eka swikwembu swin'wana va khomisa gome Xikwembu xi nga yimisa mpfula.
Nkambisiso wu kumile leswaku tani hi nawu nhwanyana un’wana na un’wana wa Muchangana u languteriwa ku va kona eka mucato.
NKATSAKANYO WA NDIZIMA LEYI
MATIMU YA MITOLOVELO
- SWIHLAWULEKISI SWA MITOLOVELO
NXOPAXOPO WA MITIRHO LEYI ENDLIWEKE
Dyondzo leyi yi ta pfuna swinene eka ndzavisiso wa hina tanihileswi yi nga ta tlhela yi languta nkoka wo ya eka risimu eka vaaki va Machangana. Dyondzo leyi yi ta pfuna swinene eka ndzavisiso wa hina tani hi leswi yi nga ta tlhela yi burisana hi mikhuva ya ku lahla eka vaaki va Machangana.
NKATSAKANYO WA NDZIMA LEYI
Nukeri (2012) eka ndzavisiso wa yena, Nxopaxopo wa mindhavuko yin wana ya ririmi ra Xitsonga/Machangana hi ku kongomisa eka swakunwa swa ndhavuko u kanela yin wana ya mindhavuko na ku languta ku yelana ka yona eka minkarhi leyi hi hanyaka eka yona. Hi leswaku, ndzavisiso wihi na wihi wu humelerisiwa hikwalaho ka ku tirhisa tindlela to karhi.
MAENDLELO YA NDZAVISISO
- XIVUMBEKO XA NDZAVISISO
- MAHLENGELETELO YA MAHUNGU
- NHLOKOHLISO WA SWIVUTISO
- MAENDLELO YA VUXIYAXIYA
- MAHLAWULELO YA VAHLOKOHLISWA
Leswi swi pfuna mulavisisi ku papalata ku tlanga hi nkarhi hi ku vutisa un’wana na un’wana loyi a nga yi tolovelangiki nhlokomhaka leyi a yi lavisisaka. Kutani u ta kota ku vona leswi va swi vonaka hi ku va un’wana wa vona.
MAXOPAXOPELO YA MAHUNGU
Swivutiso swa ndzavisiso lowu swi ta kongomisa eka vavulavuri va Xishingan lava tivaka ririmi ra vona. Vanhu lava va hlawuriwile hikuva va tiveka hi ku va na vutivi na ku tiyimisela ku nghenelela eka ndzavisiso lowu.
NKATSAKANYO WA NDZIMA LEYI
Ndzima leyi yi vulavula hi maendlelo na nkoka wa mikhuva ya rifu, ku rhurha ka tihlampfi, mikhuva ya ndyangu/muganga na swivangelo swa ku nyamalala ka tona eka vaaki va Machangana.
KU LAHLIWA KA VAFI
- LESWI ENDLIWAKA EMUTINI HI NTOLOVELO
- LESWI ENDLIWAKA HI VAFERIWA VA LE KUSUHI
- LOKO KU NGA SI CERIWA SIRHA
- HI NKARHI WO LAHLA
- ENDZHAKU KO LAHLA
Tatana Baloyi u kandziyisa nkoka wa ku dlaya hi ndlela leyi: "Ku vika mufi eka swikwembu hi ku halata ngati swi kombisa leswaku loko munhu a fa, a nga fi hilaha ku nga heriki." Ku suka eka xitlhokovetselo lexi hi nga vula leswaku loko munhu a fa u languteriwa ku va xin’wana xa swikwembu swa ndyangu wolowo. Eka rixaka ra Machangana mikhuva ya rifu ya hambana kuya hi mufi.
KU LAHLIWA KA TIHOSI
- MITOLOVELO YA MAVIKELO YA NKOSI WA HOSI
- MALAHLELO YA TIHOSI
Ku suka eka xitlhokovetselo lexi hi nga vula leswaku hosi yi lahliwa ntsena hi vanhu va tindlu ta vuhosi ku nga ri hi vanhu. Ku suka eka xitlhokovetselo lexi hi nga vula leswaku hosi yi lahliwile hi ndlela leyi nga riki ya xivumbeko.
KU LAHLIWA KA NHLOKO YA MUTI
- LESWI ENDLIWAKA EMUTINI
- LESWI ENDLIWAKA EMASIRHENI
- KU HOXIWA ESIRHENI
- ENDZHAKU KO LAHLA
- LESWI ENDLERIWAKA VAFERIWA
Malunghana na mukhuva lowu, hi vutisile Tatana Xisandak hi endlelo endzhaku ka ku lahliwa ka hosi, loyi a tiphofuleke hi ndlela leyi landzelaka: "Hi ntolovelo mfumo wu khomiwa hi ntukulu kumbe nkulu un'wana wo tshembeka swinene ku suka endlwini ya vuhosi." Hi xikombiso, wansati la nga ni gome a nga ha byeriwa a ku: “Hi rila na wena N’waChauke, u nga vileli. Ranger (2004:45) u vula leswaku "e Zimbabwe, ku ta tirhisiwa mirhi ya ndhavuko ku basisa switirhisiwa leswi tirhisiwaka ku cela sirha na lava va endleke ku lahla." Ku suka eka xitlhokovetselo lexi, hi nga vula leswaku hi ku ya hi mukhuva wa Machangan, a swi pfumeleriwi ku tlhelela ekaya na misava emasirheni.
MITOLOVELO YA RIFU RA RICECE
Leswi swi kombisa ku fana exikarhi ka mikhuva ya Machangana, Maxona, Mandhevele, Mazulu na tinxaka tin’wana ta vantima. Leswi swivula leswaku kuya hi langutelo ra rixaka leri, ribye hi rona ntsena leri kotaka ku hlayisa mati nkarhi wunwana na wunwana. Leswi swi kombisa ku vilela ka tinxaka leti ku landzelela mikhuva ya van’wana loko va ri karhi va hlota ya vona.
KU FANA NA KUMBE KU HAMBANA KA MITOLOVELO YA MACHANGANA YO
- MICINO YA KU RILA
- KU LULAMISIWA KA SIRHA
- ENDZHAKU KO LAHLA
KU NYAMALALA KA YIN’WANA YA MITOLOVELO YO LAHLA VAFI ERIXAKENI
- KU LAHLIWA KA NHLOKO YA MUTI
- KU LAHLIWA KA RICECE
- KU LAHLIWA KA HOSI
KU KOKA RIHLAMPFU
- KU NYAMALALA KA NTOLOVELO WO KOKA RIHLAMPFU
Rhavi leri ri byariwa kutani ri hlayisiwa kufikela rikula riva nsinya lowukulu, lowu nga ta tirhisiwa tani hi gandzelo." Hi xitlhokovetselo lexi, hi nga vula leswaku vanhu hi ntolovelo va ta hleka leswaku tatana u tile ekaya ku ta sirhelela kaya ra yena. Nkambisiso wu tlhele wu kuma leswaku Machangana hi ntolovelo va ya eka n’anga ntsena loko va lava ku tisa munhu ekaya. A va tlhela va pfumela leswaku n’anga ya xintu i mukanganyisi na muxisi....” Hi ku suka eka xitlhokovetselo lexi hi nga vula leswaku hi ku ya hi langutelo ra vaneri valoyi a va voniwa tanihi muxisi hikuva a a kanganyisa vanhu na vona va teke nhundzu.
KU PHAHLA
- MPHAHLO WA LE NDYANGWINI
- MPHAHLO WA RIXAKA
- KU NYAMALALA KA SWA MPHAHLO YA LE NDYANGWINI/ERIXAKENI
Hi ku ya hi langutelo leri hi nga vula leswaku Mukriste a nga hluriwi evuton’wini ni leswaku vugandzeri bya swifaniso a bya ha ri bya nkoka eka Vakreste. Leswaku Moya lowo Kwetsima wu letela Mukriste eka xiyimo xin’wana na xin’wana hi ku ya hi leswi a lavaka ku swi fikelela. Leswi swi kombisa leswaku loko vanhu va Machangana va sungula ku ya ekerekeni, va hlohloteriwile hi Moya lowo Kwetsima kutani va sungula ku landzelela vutomi bya Vukriste ematshan’wini yo landzelela ndhavuko wa vona.
KU HANDZA NKELENKELE
- SWIVANGELO SWA MPFULA
- NKOKA WA MPFULA
- KU NISA MPFULA
- SWIVANGELO SWO TSANDZISA MPFULA
- KU KOMBELA MPFULA HI VAVUKOSI
- KU NGHENELELA KA VANHU VA LE MUGANGENI
- KU KHONGELELA MPFULA
- EKA XIYIMO XA KEREKE
- EKA XIYIMO XA MUGANGA
- EKA XIYIMO XA NDYANGU
- KU FANANA NA/KUMBE KU HAMBANA EKA MITOLOVELO YA TINXAKA TA
- KU NYAMALALA KA NTOLOVELO WO HANDZA NKELENKELE
Leswi swi vula leswaku vanhu va boheka ku landzelela mikhuva ya mpfula ya muganga loko mpfula yi nga na hi nguva va kombela ku rivaleriwa swidyoho swa vona leswaku mpfula yi ta na. Xitlhokovetselo lexi xi kombisa leswaku vanhu va languteriwa ku hlayisa vumunhu bya vona leswaku mpfula yi na emugangeni. Hi ntolovelo, vanhu va kombela ku rivaleriwa swidyoho leswi va swi endleke leswaku mpfula yi na.
Hi xitlhokovetselo lexi hi nga vula leswaku vanhu va ya ekaya va tshemba leswaku mpfula yi ta na. Nkambisiso wu tlhele wu kuma leswaku eka rixaka ra ka Machangana, loko ku nga ri na mpfula, swi vula leswaku vanhu va endle swo biha emugangeni.
KU RINGA NHLOVO NA MIHANDZU YA NHOVA
- KU RINGA NHLOVO
- KU RINGA MIHANDZU YA NHOVA
- KU NYAMALALA KA NTOLOVELO WA KU RINGA SWIRIMIWA NA MIHANDZU-
Hi ku ya hi mikhuva ya Machangana, hi nga swi vona leswaku jaha i jaha hi ku cina. Xitlhokovetselo lexi xi vula leswaku vanhu va hosi Chitanga va languteriwe ku pfuxeta mikhuva ya vona leswaku va hanya vutomi byo antswa. Nkambisiso lowu wu tlhele wu kuma leswaku Vamachangana va tiyimisele ku pfuxa no hlayisa mindhavuko ya vona.
KU YA ENGOMENI/ VUKHOMBENI
- VUKHOMBA
- KU YA ENGOMENI
- KU NYAMALALA KA SWA VUKHOMBA/NGOMA
NKOKA WO PFUXETA MITOLOVELO YA MACHANGANA
Hi vutisile tihosi to hlaya na vakulukumba hi mavonelo ya vona eka nkoka wo pfuxeta mikhuva ya Machangana. Hikokwalaho, maendlelo ya vuhlonga/ku cina ya fanele ku pfuxetiwa ku vuyerisa vantshwa. Leswi swi vula leswaku vanhu va languteriwe ku landzelela mikhuva ya vona leswaku va ta humelela evuton’wini.
MAGOZA YO PFUXETA NO HLAYISA MITOLOVELO YA MACHANGANA
Ndzavisiso wu tlhele wu kuma leswaku mfumo wa Zimbabwe wu ringeta hi matimba ku khoma mintlangu laha vaaki va Zimbabwe va hlanganaka tani hi rixaka ku pfuxa mindhavuko ya vona. Leswi swi kombisa ku tiyimisela ka vanhu va Zimbabwe ku ringeta ku pfuxa ririmi na mikhuva ya vona leswaku va ta kota ku hanya hi ndlela leyinene. Leswi swi kombisa ku tinyiketela ka tihosi ku ringeta ku pfuxa mindhavuko ya hina ya Machangana ku vuyerisa tinxaka leti taka.
MAVONELO YA MACHANGANA MAYELANA NO PFUXETA MITOLOVELO YA
Xitlhokovetselo xi kombisa leswaku vakulukumba va khensa swinene leswi Malilangwe a swi endlaka ku ringeta ku pfuxa mikhuva ya Machangana. Nkambisiso lowu wu kumile leswaku mikhuva ya Machangana a ya ha endliwi kahle hikwalaho ka swivangelo swo hambana hambana. Nkambisiso lowu wu tlhele wu kuma leswaku mikhuva ya Machangana ya nyamalala siku na siku hambileswi yi nga ya nkoka evuton’wini bya vona.
NKATSAKANYA WA NDZIMA LEYI
NKATSAKANYO
Xikongomelonkulu xa ndzavisiso lowu a ku ri ku burisana hi mikhuva yin’wana, nkoka na swivangelo swa ku nyamalala ka tona eka vaaki va Machangana. Xin’wana lexi kumiweke eka ndzavisiso lowu hileswaku Vamachangana va sindzisiwa ku landzelela ripfumelo ra Vukriste, ku nga xin’wana xa swivangelo swa ku nyamalala ka mikhuva ya vona. Xin’wana xa nkoka lexi kumiweke hileswaku mikhuva yin’wana ya Machangana yi simeka vuxaka bya vanhu naswona hikwalaho yi languteriwe ku pfuxiwa.
SWIBUMABUMELO
Reflections on the Rite of Male Circumcision in the Face of HIV and AIDS Control in Zimbabwe. 2004) Traditional Practices on Burial Systems with Specific Reference to the Zulu People of South Africa. Reflections on the vitality of male circumcision in Shangani in the context of HIV and AIDS in Zimbabwe.
